SEBA (ASSEB) Class 9 Social Science Geography Chapter 2 Solutions & Question & Answer – গঠন, বায়ুৰ চাপ আৰু বায়ু প্ৰবাহ (Gothon, Baiyur Chap Aaru Baiyu Probaho) | নৱম শ্ৰেণীৰ সমাজ বিজ্ঞান – ভূগোল পাঠ্যক্ৰম: প্ৰশ্নোত্তৰ
Chapter Overview:
Assam Eduverse provides comprehensive, detailed, and student-friendly solutions for Class 9 / শ্ৰেণী ৯ Social Science (Geography / সমাজবিজ্ঞান – ভূগোল), SEBA (ASSEB), Chapter 2 – গঠন, বায়ুৰ চাপ আৰু বায়ু প্ৰবাহ (Gothon, Baiyur Chap Aaru Baiyu Probaho / Structure, Air Pressure and Wind Movement) from the Assamese medium textbook / অসমীয়া মাধ্যমৰ পাঠ্যপুথি. These solutions include all intext questions, exercise questions, and multiple-choice questions (MCQs) with clear explanations and easy-to-understand answers for effective learning.
This chapter focuses on the structure of the atmosphere, air pressure, and wind movement. Students will learn about the different layers of the atmosphere, the distribution of air pressure, and how winds are formed and move across the Earth. It also explains important concepts like cyclones, anticyclones, trade winds, and the factors influencing global wind patterns.
Assam Eduverse’s Class 9 SEBA Geography solutions are written in simple and clear language to ensure better concept clarity, quick understanding, and effective exam preparation. Get complete, easy-to-follow, and accurate answers to strengthen your knowledge and score better in Social Science exams.
SEBA (ASSEB) Solutions for Class 9 Social Science Geography Chapter 2 –গঠন, বায়ুৰ চাপ আৰু বায়ু প্ৰবাহ (Gothon, Baiyur Chap Aaru Baiyu Probaho) | Assamese Medium Chapter-wise Question & Answer
অনুশীলনী
১। বায়ুমণ্ডল কাক বোলে? তথ্যসহ ইয়াৰ গঠন সম্পর্কে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰ: বায়ুমণ্ডল হৈছে পৃথিৱীৰ পৃষ্ঠৰ পৰা কিছু উচ্চতালৈ বিস্তৃত, গেছীয় অৱস্থাৰ বায়ুৰ আৱৰণ, যাক পৃথিৱীৰ মাধ্যাকর্ষণ শক্তিয়ে গাতে লাগি ৰাখে। গঠন: নাইট্র’জেন (78.08%), অক্সিজেন (20.94%), বাকী 0.98% আর্গন, কার্বন ডাই-অক্সাইড আৰু অন্যান্য গেছ; জলীয় বাষ্প আৰু ধূলিকণা আছে।
২। গেছৰ ৰাসায়নিক গঠন অনুসৰি বায়ুমণ্ডলক প্রধানকৈ কি কি স্তৰত বিভক্ত কৰিব পাৰি? বৈশিষ্ট্য লিখা।
উত্তৰ: গেছৰ ৰাসায়নিক গঠন অনুসৰি বায়ুমণ্ডল দুটা স্তৰত বিভক্ত: হ’ম’স্ফিয়েৰ (0–80 কিমি, গেছৰ ৰাসায়নিক গঠন প্ৰায় একে, 99% গেছ থাকে) আৰু হেটেৰ’স্ফিয়েৰ (80 কিমিৰ ওপৰ, গেছৰ বিশেষ ৰাসায়নিক পৰিবৰ্তন, নাইট্র’জেন, অক্সিজেন, হিলিয়াম, হাইড্ৰ’জেন পৃথক স্তৰ সৃষ্টি)।
৩। উচ্চতা আৰু উত্তাপৰ হ্রাস-বৃদ্ধিৰ ভিত্তিত বায়ুমণ্ডলক কিমান স্তৰত বিভক্ত? বৈশিষ্ট্য লিখা।
উত্তৰ: উচ্চতা আৰু উত্তাপৰ হ্রাস-বৃদ্ধিৰ ভিত্তিত বায়ুমণ্ডল পাঁচটা স্তৰত: (১) ট্রপ’স্ফিয়েব: 12 কিমি, উষ্ণতা হ্ৰাস 6.5°C/km, বতৰ সংঘটিত; (২) স্ট্রেট’স্ফিয়েব: 40 কিমি, অক্সিজেন স্তৰ, উষ্ণতা বৃদ্ধি, বতৰ নাথাকে; (৩) মেছ’স্ফিয়েব: 80 কিমি, উষ্ণতা হ্ৰাস, তাপ −100°C; (৪) থার্ম’স্ফিয়েব: 400 কিমি, তাপ বৃদ্ধি ~1650°C, আয়ন’স্ফিয়াৰ; (৫) এক্স’স্ফিয়েব: 400–10,000 কিমি, হাইড্র’জেন আৰু হিলিয়াম প্ৰধান, তাপ ~5550°C।
৪। বায়ুমণ্ডলৰ চাপৰ তাৰতম্য ঘটোৱাৰ কাৰক উদাহৰণসহ লিখা।
উত্তৰ: (১) উষ্ণতা: উষ্ণ বায়ু পাতল, চাপ কম; উদাহৰণ: বিষুবত চাপ নিম্ন। (২) উচ্চতা: উচ্চতা বৃদ্ধি → গেছৰ পৰিমাণ কম → চাপ কম; উদাহৰণ: সমুদ্ৰপৃষ্ঠত চাপ সর্বাধিক, প্রতি 900 ফুট উচ্চতা ~34 মিলিবাৰ হ্ৰাস।
৫। পৃথিবীৰ প্রধান চাপ বলয় লিখা আৰু বৈশিষ্ট্য।
উত্তৰ: (ক) নিৰক্ষীয় নিম্নচাপ বলয়: 0°±10°, Equatorial Doldrum; (খ) উপ-ক্রান্তীয় উচ্চচাপ বলয়: 25°–35°, Horse Latitude; (গ) উপ-মেৰুদেশীয় নিম্নচাপ বলয়: 60°–70°, নিম্নচাপ; (ঘ) মেৰুদেশীয় উচ্চচাপ বলয়: মেৰু অঞ্চল, স্থায়ী উচ্চচাপ।
৬। পৃথিৱীত অনুকূল প্রাকৃতিক পৰিৱেশ সৃষ্টিত বায়ুমণ্ডলৰ গুৰুত্ব।
উত্তৰ: জীৱমণ্ডলৰ বাবে বাসযোগ্য পৰিৱেশ, অক্সিজেন যোগান, উষ্ণতাৰ ভাৰসাম্য বজাই ৰাখে, সূৰ্যৰ অতিবেগুনী ৰশ্মি ৰোধ কৰে, বৰষুণ আৰু বতৰ সৃষ্টি কৰে।
৭। বায়ুপ্রবাহ কাক বোলে? উৎপত্তি কাৰক লিখা।
উত্তৰ: বায়ু প্ৰবাহ (Wind) হৈছে ভূ-পৃষ্ঠৰ সমান্তৰালভাৱে গতি কৰা বায়ু। উৎপত্তি: উষ্ণতাৰ তাৰতম্য (বিষুবত বায়ু ওপৰলৈ যায় → নিম্নচাপ), চাপৰ তাৰতম্য (উচ্চ চাপ → নিম্ন চাপ)।
৮। বায়ুপ্রবাহৰ মূল কাৰণ, গতি আৰু দিশৰ কাৰক।
উত্তৰ: মূল কাৰণ: বায়ুমণ্ডলীয় চাপৰ তাৰতম্য। গতি আৰু দিশ: (১) চাপনতি শক্তি (Pressure Gradient Force): চাপৰ পাৰ্থক্য → বায়ু প্ৰবাহ; (২) মাধ্যাকর্ষণ শক্তি: উল্লম্ব বায়ু; (৩) কোৰিওলিচ বল: উত্তৰ গোলার্ধ সোঁফালে, দক্ষিণ বাওঁফালে; (৪) ঘর্ষণ শক্তি: গতিবেগ হ্ৰাস, দিশ সামান্য সলনি।
৯। ‘কোৰিওলিচ বল’ কি? বতাহৰ দিশত ভূমিকা।
উত্তৰ: পৃথিৱীৰ ঘূৰণীৰ বাবে সৃষ্টি হোৱা অপকেন্দ্ৰিক বল; বায়ুপ্রবাহ উত্তৰ গোলার্ধত ঘড়ীৰ দিশত, দক্ষিণ গোলার্ধত বাওঁফালে। বিষুবত শূণ্য, মেৰুত সর্বাধিক।
১০। চাপনতি শক্তি কি? বায়ুপ্রবাহত ভূমিকা।
উত্তৰ: চাপনতি শক্তি (Pressure Gradient Force) হৈছে চাপৰ পাৰ্থক্যৰ বাবে উদ্ভৱ হোৱা শক্তি, যি বায়ুপ্রবাহৰ সৃষ্টি কৰে। ভূমিকা: উচ্চ চাপ → নিম্ন চাপ, চাপৰ পাৰ্থক্য বেছি → বায়ু বেগ বেছি, দিশ নিৰ্ণয় কৰে, বায়ুমণ্ডলীয় অৱস্থা নিৰ্ধাৰণ কৰে।
১১। বায়ুপ্রবাহত পৃথিবীৰ মাধ্যাকর্ষণ শক্তিব ভূমিকা সম্পর্কে চমুকৈ লিখা।
উত্তৰ: বায়ুপ্রবাহত পৃথিৱীৰ মাধ্যাকর্ষণ শক্তিৰ (Gravitational Force) বিশেষ ভূমিকা আছে। পৃথিৱীৰ মাধ্যাকর্ষণ শক্তিয়ে বায়ুমণ্ডলক ধৰি ৰাখে, যাৰ ফলত বায়ু স্থিতিশীল থাকে। মাধ্যাকর্ষণ শক্তিৰ দ্বাৰা বায়ুৰ চাপ নিৰ্ধাৰিত হয়, আৰু উচ্চতাৰ সৈতে চাপৰ হ্ৰাস ঘটে। এই শক্তিৰ বাবে উচ্চ চাপৰ পৰা নিম্ন চাপলৈ উল্লম্বিক বায়ুপ্রবাহ সৃষ্টি হয়। লগতে, অন্যান্য শক্তিৰ সৈতে মাধ্যাকর্ষণৰ কাৰণে বায়ুৰ গতি সম্পূর্ণ সৰল নহয়, কিছু বক্ৰাকাৰ হয়।
১২। বতাহৰ নামকৰণ বুলিলে কি বুজায়? এখন ঠাইৰ ওপবেদি প্রবাহিত বায়ুৰ নামকৰণ কেনেকৈ কৰা হয়?
উত্তৰ: বতাহৰ নামকৰণ বুলিলে বতাহৰ প্ৰবাহ-দিশ অনুযায়ী নাম দিয়াকে বুজায়। নামকৰণৰ নিয়ম হ’ল যি দিশৰ পৰা বতাহ বলে, সেই দিশৰ নাম অনুসৰি বতাহৰ নামকৰণ কৰা। উদাহৰণস্বৰূপে, পশ্চিম দিশৰ পৰা প্রবাহিত বায়ুক পশ্চিমা বতাহ (Westerly Wind) আৰু উত্তৰ-পূব দিশৰ পৰা বলা বায়ুক উত্তৰ-পূব বতাহ (North-Easterly Wind) বোলা হয়।
১৩। বতাহৰ গতিবেগ কেনেকৈ নিৰ্ধাবণ কৰা হয়? ইয়াৰ একক কি?
উত্তৰ: বতাহৰ গতিবেগ এনিমোমিটাৰ (Anemometer) যন্ত্ৰে মাপি নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। এনিমোগ্ৰাফ (Anemograph) স্বয়ংক্রিয়ভাৱে বতাহৰ দিশ আৰু গতিবেগ লিপিবদ্ধ কৰে। বতাহৰ গতিবেগৰ একক হৈছে নট (Knot), যাৰ অৰ্থ প্ৰতিঘণ্টাত ১ নটিকেল মাইল। গতিবেগৰ মানৰ ভিত্তিত বতাহৰ প্ৰকৃতি আৰু প্ৰভাৱ বিউফ’ৰ্ট স্কেল (Beaufort Scale) দ্বাৰা জানিব পাৰি।
১৪। বতাহৰ শ্ৰেণীবিভাজন কেনেকৈ কৰা হয়? উদাহৰণসহ আলোচনা।
উত্তৰ: বতাহৰ শ্ৰেণীবিভাজন প্ৰধানকৈ বিস্তৃতি আৰু কাৰ্যপদ্ধতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। ইয়াক তিনিটা ভাগত বিভক্ত কৰা হয়:
১. মুখ্য বা প্রাথমিক বায়ুপ্রবাহ (Primary Circulation): পৃথিৱী-পৃষ্ঠত স্থায়ী চাপবলয়ৰ বিতৰণৰ ওপৰত সমগ্ৰ পৃথিৱীজুৰি চলা বায়ু।
উদাহৰণ: বাণিজ্য বতাহ, পছোৱা বতাহ, মেৰুদেশীয় বতাহ।
২. গৌণ বায়ুপ্রবাহ (Secondary Circulation): আঞ্চলিক/ঋতুভিত্তিক চাপ-তাপ তাৰতম্যৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা বায়ুপ্রবাহ।
উদাহৰণ: ঘূর্ণীবতাহ, মৌচুমী বতাহ, বায়ুৰাশি।
৩. স্থানীয় বায়ুপ্রবাহ (Tertiary Circulation): ভূ-অবয়ৱৰ বিভিন্নতা আৰু উচ্চতাৰ তাৰতম্যৰ বাবে সীমিত অঞ্চলত সৃষ্টি।
উদাহৰণ: জলবতাহ, স্থলবতাহ, লু, চিনুক, ফ’ন।
১৫। প্রাথমিক বায়ুপ্রবাহ কি? বৈশিষ্ট্য লিখা।
উত্তৰ:
প্রাথমিক বায়ুপ্রবাহ (Primary Wind) হৈছে স্থায়ী চাপবলয়ৰ বিতৰণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি সমগ্ৰ পৃথিৱীজুৰি নিয়মিতভাবে হোৱা বায়ু। ইয়াক নিয়মিত বা Planetary Wind বুলিও কোৱা হয়।
বৈশিষ্ট্য:
- উৎস: উপক্রান্তীয় আৰু মেৰুদেশীয় উচ্চ চাপ বলয়।
- লক্ষ্য: নিৰক্ষীয় আৰু উপমেৰুদেশীয় নিম্নচাপ বলয়।
- প্ৰকাৰ: বাণিজ্য বতাহ, পছোৱা বতাহ, মেৰুদেশীয় বতাহ।
- অন্যান্য নিম্ন স্তৰৰ বায়ুপ্রবাহৰ পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰে।
১৬। গৌণ বতাহ কি? উদাহৰণ আৰু জলবায়ুত ভূমিকা।
উত্তৰ: গৌণ বতাহ (Secondary Circulation) হৈছে আঞ্চলিক আৰু ঋতুভিত্তিক চাপ-তাপ তাৰতম্যৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা বায়ু।
উদাহৰণ: ঘূর্ণীবতাহ, মৌচুমী বতাহ, বায়ুৰাশি, বাতাগ্র।
জলবায়ুত ভূমিকা: মৌচুমী বতাহৰ দ্বাৰা ঋতুভেদে উষ্ণতা আৰু বৰ্ষা নিয়ন্ত্রিত হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, ভাৰতৰ পূব উপকূলৰ বৰ্ষা মৌচুমী বতাহৰ ফল।
১৭। স্থানীয় বতাহ কি? উদাহৰণ আৰু প্রভাব।
উত্তৰ: স্থানীয় বতাহ (Tertiary Wind) হৈছে ভূ-অবয়ৱৰ বিভিন্নতা আৰু উচ্চতাৰ তাৰতম্যৰ বাবে সীমিত অঞ্চলত সৃষ্টি হোৱা বায়ু।
উদাহৰণ আৰু প্রভাব:
- লু: গ্ৰীষ্মকালত উত্তৰ ভাৰতৰ গঙ্গা সমভূমি → উষ্ণ, শুকান বতৰ।
- জলবতাহ: দিনৰ ভাগত সমুদ্র → স্থল; উপকূলীয় ঠাণ্ডা বতৰৰ সৃষ্টি।
- চিনুক: ৰ’কি পৰ্বত পূব ঢাল → তুষাৰ গলি সমভূমিত মুক্ত।
১৮। ঘূর্ণীবতাহ কি? প্ৰকাৰ আৰু বতৰ/জলবায়ুত প্ৰভাৱ।
উত্তৰ: ঘূর্ণীবতাহ (Cyclone) হৈছে নিম্নচাপক কেন্দ্ৰ কৰি তীব্ৰবেগী বায়ু চক্রাকাৰ গতি লোৱা বায়ু।
প্ৰকাৰ:
- ক্রান্তীয় (Tropical),
- বহিঃক্রান্তীয় / মধ্যঅক্ষাংশীয় (Extra-tropical)
প্ৰভাব:
- ক্রান্তীয়: ভয়ঙ্কৰ, ঘন ডাৱৰ, ধাৰাসাৰ বৰষুণ, পূব উপকূলৰ ক্ষতি।
- বহিঃক্রান্তীয়: নাতিশীতোষ্ণ অঞ্চলত বতৰ অস্থিৰ, শিলাবৃষ্টি, ধুমুহা।
১৯। বায়ুৰাশি কি? শ্রেণীবিভাজন? জলবায়ুত ভূমিকা।
উত্তৰ:
বায়ুৰাশি (Air Mass) হৈছে বৃহৎ আকাৰৰ বায়ুপুঞ্জ, যি উৎস স্থানৰ তাপ/আর্দ্রতা অনুসৰি গুণাবলী লাভ কৰে।
শ্রেণীবিভাজন:
১. Tropical Continental (cT)
২. Tropical Maritime (mT)
৩. Polar Continental (cP)
৪. Polar Maritime (mP)
জলবায়ুত ভূমিকা: বায়ুৰাশি অপসাৰী হৈ অঞ্চলৰ বতৰ, উষ্ণতা আৰু আর্দ্রতা নিৰ্ধাৰণ কৰে।
২০। বাতাগ্র কি? সৃষ্টি আৰু জলবায়ুত প্ৰভাৱ।
উত্তৰ: বাতাগ্র (Front) হৈছে বিপৰীত গুণসম্পন্ন বায়ুৰাশি সংঘটিত হৈ সৃষ্টি হোৱা বায়ু বিচ্ছেদক ৰেখা।
- সৃষ্টি: (১) দুটাৰ বায়ুৰ বিপৰীত ধৰ্ম, (২) অভিসাৰী প্রবাহ।
- জলবায়ু প্ৰভাৱ: বাতাগ্র অঞ্চলত ডাৱৰ, বৰষুণ, ঘূর্ণীবতাহ উৎপত্তি; নাতিশীতোষ্ণ অঞ্চলত বতৰ অস্থিৰ।
২১। ‘মৌচুমী বতাহ’ বুলিলে কি বুজায়? ই কেনেকৈ সৃষ্টি হয়? ইয়াৰ প্ৰভাৱ পৃথিবীৰ কোনবোৰ অঞ্চলত সুস্পষ্ট?
উত্তৰ: মৌচুমী বতাহ হৈছে ঋতুভেদে প্ৰৱাহিত সাময়িক পৃষ্ঠীয় বায়ুপ্ৰবাহ, যাৰ গ্ৰীষ্মকালৰ দিশ শীতকালৰ সম্পূর্ণ বিপৰীত। ই সৃষ্টি হয় উষ্ণতা আৰু চাপৰ তাৰতম্যৰ বাবে; গ্ৰীষ্মকালত মহাসাগৰৰ পৰা ভূ-ভাগলৈ আর্দ্ৰ বায়ু প্ৰৱাহিত হৈ বৰষুণ দিয়ে, শীতকালত ভূ-ভাগত পৰা শুকান বায়ু সমুদ্ৰলৈ যায়। ইয়াৰ প্ৰভাৱ এছিয়াৰ দক্ষিণ আৰু দক্ষিণ-পূব অংশত সুস্পষ্ট।
২২। কাৰণ দর্শাই উত্তৰ লিখা:
(ক) ট্রপ’স্ফিয়েৰ স্তৰটোতে প্রধানকৈ বতৰৰ ক্ৰিয়াকলাপ কিয় সংঘটিত হয়?
উত্তৰ: ট্রপ’স্ফিয়েৰ বায়ুমণ্ডলৰ তলৰ আটাইতকৈ ঘন স্তৰ, য’ত প্ৰায় ৭০–৮০% গেছ, প্ৰায় সকলো জলীয় বাষ্প আৰু ধূলিকণা থাকে। এই উপাদানবোৰৰ বাবে মেঘ, বৰষুণ, ঘূর্ণীবতাহ, ধুমুহা আদি সংঘটিত হয়। উচ্চতা বৃদ্ধিৰ লগে লগে উষ্ণতা হ্ৰাস পায়, যাৰ বাবে বায়ুৰ উৰ্দ্ধমুখী আৰু নিম্নমুখী গতি ঘটে, যিয়ে বতৰ ক্ৰিয়াকলাপক সক্ৰিয় কৰে।
(খ) বায়ুমণ্ডলত কাৰ্বন ডাই-অক্সাইডৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি পালে কি ফল হ’ব?
উত্তৰ: বায়ুমণ্ডলত কাৰ্বন ডাই-অক্সাইড বৃদ্ধি পালে গ্লোবেল তাপমান বৃদ্ধি (গ্লোবেল ৱাৰ্মিং) হয়। এই গেছে সূৰ্যৰ শক্তিৰ এক অংশ শোষণ কৰি বায়ুমণ্ডলৰ উষ্ণতা বৃদ্ধি কৰে, যাৰ ফলত বৰষুণৰ প্যাটাৰ্ণ বদলায় আৰু ধুমুহা, ঘূর্ণীবতাহৰ ঘনত্ব বৃদ্ধি পায়।
(গ) আর্দ্র বায়ুতকৈ শুষ্ক বায়ুৰ চাপ কিয় বেছি?
উত্তৰ: বায়ুমণ্ডলৰ চাপ মূলত বায়ুৰ ঘনত্বৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। আর্দ্র বায়ুত জলেৰে ভৰা বায়ু থাকে, যাৰ বাবে তাৰ ঘনত্ব কম হয়। ঘনত্ব কম হোৱাৰ ফলত চাপও কম হয়। বিপৰীতে, শুষ্ক বায়ুত জলীয় বাষ্প কম থাকে, সেয়েহে বায়ুৰ ঘনত্ব বেছি হয় আৰু চাপও বেছি হয়। ইয়াৰ ফলত শুষ্ক বায়ু আর্দ্র বায়ুতকৈ উচ্চ চাপ সৃষ্টি কৰে।
(ঘ) অ’জন গেছৰ স্তৰটোৱে জীৱজগতৰ উপকাৰ কেনেকৈ কৰে?
উত্তৰ: অ’জন স্তৰ (Ozone Layer) বায়ুমণ্ডলৰ প্ৰায় 40–50 কিমি উচ্চতাত থাকে। ইয়াৰ মূল কাৰ্য হৈছে সূৰ্যৰ পৰা অহা অতিবেগুনীয়া ৰশ্মি (UV Radiation) শোষণ কৰা। এই ৰশ্মি জীৱজগতৰ বাবে অত্যন্ত ক্ষতিকাৰক, কাৰণ ই চামৰীক ক্ষতি কৰে, চামৰী কেঞ্চাৰ ঘটাব পাৰে, উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি বাধা দিয়ে আৰু একোচনে জীৱৰ দেহত আণৱিক ক্ষতি ঘটায়। অ’জন স্তৰৰ শোষণ ক্ষমতাৰ বাবে এই ৰশ্মি পৃথিৱীত প্ৰৱেশ নকৰে, ফলত জীৱজগতৰ বাবে সুৰক্ষা প্ৰদান হয়।
(ঙ) সাগৰপৃষ্ঠত বায়ুৰ চাপ কিয় আটাইতকৈ বেছি?
উত্তৰ: বায়ুৰ চাপ বায়ুমণ্ডলৰ ওপৰত থকা বায়ুৰ ওজনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। সাগৰপৃষ্ঠত বায়ুমণ্ডলৰ গভীৰতা সৰ্বাধিক থাকে, অৰ্থাৎ ইয়াত বায়ুৰ পৰিমাণ আটাইতকৈ বেছি। যিমান উচ্চতা বৃদ্ধি হয়, বায়ুৰ ওজন আৰু ঘনত্ব কমে, সেয়ে উচ্চতাত চাপও কম হয়। সাগৰপৃষ্ঠত যি চাপ আছে, তাক মানক ধৰা হয়, যি প্ৰায় 1013.25 মিলিবাৰ বা 1 বাৰত সমান।
(চ) ট্রপ’স্ফিয়েৰ স্তৰৰ উলম্ব বিস্তৃতি মেৰু অঞ্চল আৰু বিষুবীয় অঞ্চলত কিয় বেলেগ?
উত্তৰ: উষ্ণতাৰ তাৰতম্য হৈছে মূল কাৰণ। বিষুবীয় অঞ্চলত সূৰ্যৰ ৰশ্মি প্ৰায় সৰ্বদা সৰ্বাধিক পৰে, ফলত বায়ু অধিক উত্তপ্ত হয়। উত্তপ্ত বায়ু পাতল হৈ বিস্তৃত হয়, ফলত ট্রপ’স্ফিয়েৰ উচ্চতা প্ৰায় 16 কিমি হয়। মেৰু অঞ্চলত সূৰ্যৰ ৰশ্মি কম পৰে, বায়ু কম উত্তপ্ত হয়, সেয়েহে উচ্চতা প্ৰায় 8 কিমি।
(ছ) নিৰক্ষীয় নিম্নচাপ বলয়ত ভূপৃষ্ঠৰ সমান্তৰালভাবে বতাহ বলাটো সাধাৰণতে কিয় অনুভূত নহয়?
উত্তৰ: নিৰক্ষীয় নিম্নচাপ বলয়ত সূৰ্যৰ ৰশ্মি প্ৰায় সৰ্বদা উৰ্ধ্বমুখী পৰে, বায়ু উত্তপ্ত হৈ উল্লম্বভাৱে উঠি যায়। এনে অৱস্থাত বায়ু প্ৰায় শান্ত থাকে আৰু সমান্তৰালভাৱে বতাহ অনুভূত নহয়। সেয়েহে ইয়াক “নিরক্ষীয় শান্ত বলয়” বা Equatorial Doldrums বোলা হয়।
২৩। তলৰ প্ৰশ্নবোৰৰ চমু উত্তৰ:
(ক) বায়ুমণ্ডল কিমান উচ্চতালৈ বিস্তৃত?
উত্তৰ: প্ৰায় 10,000 কিমি।
(খ) ভূ-পৃষ্ঠৰ পৰা কিমান উচ্চতা পর্যন্ত বায়ুমণ্ডলৰ গেছসমূহৰ ৰাসায়নিক গঠন প্ৰায় একে থাকে?
উত্তৰ: প্ৰায় 80 কিমি।
(গ) হ’ম’স্ফিয়েৰ আৰু হেটেৰ’স্ফিয়েৰৰ মাজৰ সীমাটোৰ নাম কি?
উত্তৰ: মেছ’পজ (Mesopause)।
(ঘ) ফেৰেলৰ সূত্ৰ কি?
উত্তৰ: উত্তৰ গোলার্ধৰ বায়ুপ্রবাহ ঘড়ীৰ কাঁটাৰ দিশত সোঁফালে, দক্ষিণ গোলার্ধত বিপৰীত দিশত বাওঁফালে বিক্ষিপ্ত হয়।
(ঙ) বিউফ’ৰ্ট স্কেল কি? উদাহৰণসহ ব্যৱহাৰিতা?
উত্তৰ: বতাহৰ গতিবেগৰ মান অনুযায়ী বতাহৰ প্ৰকৃতি আৰু প্ৰভাৱ জানিবলৈ ব্যৱহৃত 0–12 নম্বৰ স্কেল। উদাহৰণ: 1 নম্বৰ = ক্ষীণ বতাহ, 12 নম্বৰ = হাবিকেন বতাহ (ধুমুহা)।
(চ) লেপ্ত হাৰ কি?
উত্তৰ: লেপ্ত হাৰ (Lapse rate) হৈছে ট্রপ’স্ফিয়েৰ স্তৰত উচ্চতা বৃদ্ধি হলে বায়ুৰ উষ্ণতা ক্ৰমান্বয়ে হ্ৰাসৰ হাৰ; প্ৰায় 6.5°C/কিমি।
২৪। চমুটোকা লিখা:
(ক) হ’ম’স্ফিয়েৰ (Homosphere): ভূ-পৃষ্ঠৰ পৰা প্ৰায় ৮০ কিমি উচ্চতা পৰ্যন্ত বিস্তৃত বায়ুমণ্ডলৰ নিম্নস্তৰক হ’ম’স্ফিয়েৰ বোলা হয়। ইয়াৰ গেছসমূহৰ ৰাসায়নিক গঠন প্ৰায় একে থাকে আৰু বায়ুমণ্ডলৰ প্ৰায় ৯৯% উপাদান এই স্তৰত থাকে। এই স্তৰক ট্রপ’স্ফিয়েৰ, স্ট্রেট’স্ফিয়েৰ আৰু মেছ’স্ফিয়েৰ হিচাপে বিভক্ত কৰা হয়।
(খ) হেটেৰ’স্ফিয়েৰ (Heterosphere): মেছ’স্ফিয়েৰ ৮০ কিমি উচ্চতাৰ পৰা ওপৰত বিস্তৃত। ইয়াত গেছসমূহ আণৱিক ভৰৰ অনুসাৰে (নাইট্র’জেন, অক্সিজেন, হিলিয়াম, হাইড্র’জেন) বণ্টিত হয় আৰু ঘনত্ব নগণ্য।
(গ) বায়ুৰ তাপ, ভূপৃষ্ঠৰ উচ্চতা আৰু চাপৰ সম্পৰ্ক: বায়ুৰ উষ্ণতা বৃদ্ধি পালে বায়ু পাতল হৈ চাপ হ্ৰাস পায়। উচ্চতা বৃদ্ধি পালে বায়ুমণ্ডলৰ গভীৰতা কমি যায়, ফলত চাপো কমি যায়। সাগৰপৃষ্ঠত বায়ুৰ চাপ আটাইতকৈ বেছি।
(ঘ) মেৰুদেশীয় উচ্চচাপ বলয়: সূৰ্যৰ ৰশ্মিৰ অভাৱত মেৰু অঞ্চল বৰফেৰে আবৃত আৰু অত্যন্ত শীতল। ইয়াত স্থায়ী উচ্চচাপ থাকে, যি পৃথিৱীৰ চাৰিটা প্রধান চাপবলয়ৰ ভিতৰত এটী।
(ঙ) বায়ুপ্ৰবাহ তন্ত্র (Wind System): বায়ু উত্তাপ, আর্দ্ৰতা আৰু অন্যান্য বৈশিষ্ট্য স্থানান্তৰ কৰে; ইয়াক বায়ুপ্ৰবাহ তন্ত্র বোলা হয়।
(চ) চাপনতি (Pressure Gradient): বায়ুমণ্ডলীয় চাপৰ পাৰ্থক্যৰ হাৰক চাপনতি বোলে। চাপৰ পাৰ্থক্যই বায়ুপ্রবাহ সৃষ্টি কৰে, যি সদায় উচ্চচাপৰ পৰা নিম্নচাপলৈ চলে।
(ছ) বাণিজ্য বতাহ (Trade wind): ৩০° উত্তৰ আৰু ৩০° দক্ষিণ অক্ষাংশৰ উপক্রান্তীয় উচ্চচাপ অঞ্চলৰ পৰা নিৰক্ষীয় নিম্নচাপ ফালে প্রবাহিত পৃষ্ঠবায়ুক বাণিজ্য বতাহ বোলা হয়। উত্তৰ গোলার্ধত উত্তৰ-পূব দিশে, দক্ষিণ গোলার্ধত দক্ষিণ-পূব দিশে চলে।
(জ) অশ্ব অক্ষাংশ (Horse Latitude): ৩০°–৩৫° অক্ষাংশৰ উপক্রান্তীয় উচ্চচাপ অঞ্চল, য’ত বায়ুপ্রবাহ খুব কম।
(ঝ) গর্জনমুখৰ চল্লিশ (Roaring Forties): দক্ষিণ গোলার্ধৰ ৪০° অক্ষাংশ অঞ্চল, য’ত মহাসাগৰৰ তীব্ৰ বতাহৰ বাবে এই নাম দিয়া হৈছে।
(ঞ) প্রতীপ ঘূর্ণীবতাহ (Anti cyclone): ব্যাপক উচ্চচাপ কেন্দ্ৰৰ পৰা বায়ু চক্রাকাৰভাবে প্ৰৱাহিত হয়। কেন্দ্ৰত চাপ সর্বাধিক আৰু সাধাৰণতে বতৰ ফৰকাল হয়।
(ট) জেট প্রবাহ (Jet stream): ট্রপ’মণ্ডলৰ পশ্চিমা পূবমুৱা উচ্চ স্তৰীয়া তীব্ৰ বায়ুপ্ৰবাহ, ঘণ্টাত প্ৰায় ৬৪০ কিমি বেগে চলে। ইয়াৰ ফলত বতৰ আৰু জলবায়ু একেবাৰে বদলায়।
(ঠ) সমচাপ বেখা (Isobar): মানচিত্ৰত সমান বায়ু চাপ থকা ঠাই সংযোগ কৰা ৰেখা।
(ড) ক্রান্তীয় ঘূর্ণীবতাহ (Tropical Cyclone): নিম্নচাপ কেন্দ্ৰৰ চাৰিওফালে তীব্ৰ বায়ু চক্রাকাৰে চলে। গ্ৰীষ্মকালত সাগৰীয় প্ৰভাৱত উৎপন্ন হয় আৰু টাইফুন, হারিকেন, চাইক্ল’ন নামেৰে জনা যায়।
২৫। পার্থক্য লিখা (সংক্ষেপে ৪ পইন্ট প্ৰতি)
Here’s ২৫। পার্থক্য rewritten in the same style with exactly 4 points for each in 2-column table format:
(ক) অনুভূমিক প্রবাহ আৰু উল্লম্বিক প্রবাহ
| অনুভূমিক প্রবাহ (Horizontal Wind) | উল্লম্বিক প্রবাহ (Vertical Wind) |
|---|---|
| বায়ুৱে ভূ-পৃষ্ঠৰ সমান্তৰালভাৱে চলে। | বায়ু উপৰলৈ বা তললৈ যায়। |
| পৰিমাণ উল্লম্বিক তুলনাত বহুগুণে বেছি। | পৰিমাণ তুলনামূলকভাবে কম। |
| বতৰ পৰিৱর্তনত মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে। | সীমিত অঞ্চলতে প্ৰভাৱশালী। |
| উচ্চতা, চাপ আৰু তাপৰ তাৰতম্যৰ সৈতে সম্পর্কিত। | বায়ুৰ উৰ্দ্ধমুখী বা নিম্নমুখী গতি সৃষ্টি কৰে। |
(খ) বায়ুপ্রবাহ আৰু বায়ুৰাশি
| বায়ুপ্রবাহ (Wind) | বায়ুৰাশি (Air Mass) |
|---|---|
| বায়ুৰ চলাচল, উচ্চচাপ → নিম্নচাপ। | বৃহৎ স্থিৰ বায়ুপুঞ্জ, উত্তাপ আৰু আর্দ্রতা লৈ গঠিত। |
| সময়সীমা সাময়িক। | সময়সীমা দীর্ঘকাল। |
| বতৰ পৰিৱর্তনত মুখ্য ভূমিকা। | অঞ্চলৰ জলবায়ু নিৰ্ধাৰণত ভূমিকা। |
| স্থানীয় আৰু আঞ্চলিক প্ৰভাব প্ৰধান। | বৃহৎ অঞ্চলত সমান গুণাবলী লৈ থাকে। |
(গ) ক্রান্তীয় বনাম বহিঃক্রান্তীয় ঘূর্ণীবতাহ
| ক্রান্তীয় ঘূর্ণীবতাহ (Tropical Cyclone) | বহিঃক্রান্তীয় ঘূর্ণীবতাহ (Extra-tropical Cyclone) |
|---|---|
| ক্ৰান্তীয় অঞ্চলত সৃষ্টি হয়। | নাতিশীতোষ্ণ বা উচ্চ অক্ষাংশত সৃষ্টি হয়। |
| মহাসাগৰীয় প্ৰভাৱত গ্ৰীষ্মকালতে উৎপত্তি। | বাতাগ্ৰত (Front) উৎপত্তি। |
| তীব্ৰ বেগ (120–280 কিমি/ঘণ্টা)। | বেগ তুলনামূলক কম। |
| ভয়ঙ্কৰ আৰু ধ্বংসকাৰী। | বতৰ পৰিৱর্তন আৰু অস্থিৰতা প্ৰদান কৰে। |
(ঘ) জলবতাহ বনাম স্থলবতাহ
| জলবতাহ (Sea Breeze) | স্থলবতাহ (Land Breeze) |
|---|---|
| দিনৰ ভাগত সৃষ্টি হয়। | ৰাতি সৃষ্টি হয়। |
| জলভাগ → স্থলভাগ। | স্থলভাগ → জলভাগ। |
| দিনত স্থলভাগ বেছি উষ্ণ হোৱাৰ বাবে। | ৰাতি জলভাগ বেছি উষ্ণ হোৱাৰ বাবে। |
| উপকূলীয় তাপ পাৰ্থক্যৰ দ্বাৰা নিৰ্ধারিত। | উপকূলীয় তাপ পাৰ্থক্যৰ দ্বাৰা নিৰ্ধারিত। |
(ঙ) পার্বত্য বনাম ভৈয়ামৰ বতাহ
| পার্বত্য বতাহ (Mountain Wind) | ভৈয়ামৰ বতাহ (Valley Wind) |
|---|---|
| ৰাতি সৃষ্টি হয়। | দিনত সৃষ্টি হয়। |
| উচ্চভূমিৰ চেঁচা, শীতল বায়ু ↓। | ভৈয়ামৰ উষ্ণ, পাতল বায়ু ↑। |
| পৰ্বতৰ ঢালেদি নিম্নগামী। | পৰ্বতৰ ঢালেদি উৰ্দ্ধমুখী। |
| স্থানীয় তাপমাত্ৰা প্ৰভাবিত। | স্থানীয় তাপমাত্ৰা প্ৰভাবিত। |
(চ) ঘূর্ণীবতাহ বনাম প্রতীপ ঘূর্ণীবতাহ
| ঘূর্ণীবতাহ (Cyclone) | প্রতীপ ঘূর্ণীবতাহ (Anticyclone) |
|---|---|
| কেন্দ্ৰত নিম্নচাপ থাকে। | কেন্দ্ৰত উচ্চচাপ থাকে। |
| বায়ু কেন্দ্ৰলৈ চক্রাকাৰে চলে। | বায়ু কেন্দ্ৰৰ পৰা চক্রাকাৰে বহে। |
| বতৰ অস্থিৰ, ধুমুহাময়। | বতৰ সাধাৰণতে ফৰকাল। |
| উত্তৰ গোলার্ধত ঘড়ীৰ বিপৰীত দিশে চলে। | উত্তৰ গোলার্ধত ঘড়ীৰ দিশে চলে। |
(ছ) শীতল বনাম উষ্ণ বাতাগ্র
| শীতল বাতাগ্র (Cold Front) | উষ্ণ বাতাগ্র (Warm Front) |
|---|---|
| শীতল বায়ুৱে উষ্ণ বায়ু স্থানান্তৰ কৰে। | উষ্ণ বায়ু শীতল বায়ুৰ ওপৰত উঠে। |
| শীতল বায়ু তললৈ নামি আহে। | উষ্ণ বায়ু ওপৰলৈ উঠে। |
| বৰষুণ আৰু ঘন মেঘ সৃষ্টি কৰে। | ধীৰগতিতে বতৰ পৰিৱর্তন ঘটায়। |
| ঠাণ্ডা স্ৰোত মুখ্য। | উষ্ণ স্ৰোত মুখ্য। |
(জ) ট্রপ’স্ফিয়েৰ বনাম স্ট্রেট’স্ফিয়েৰ
| ট্রপ’স্ফিয়েৰ (Troposphere) | স্ট্রেট’স্ফিয়েৰ (Stratosphere) |
|---|---|
| গড় উচ্চতা ≈ ১২ কিমি। | উচ্চতা ১২–৪০ কিমি পর্যন্ত বিস্তৃত। |
| উচ্চতা বৃদ্ধি → উষ্ণতা হ্রাস (৬.৫°C/কিমি)। | উচ্চতা বৃদ্ধি → উষ্ণতা বৃদ্ধি। |
| বতৰসংক্রান্ত কার্যকলাপ সংঘটিত। | বতৰজনিত কার্য সংঘটিত নহয়। |
| জলীয় বাষ্প আৰু ধূলিকণা অধিক। | জলীয় বাষ্প আৰু ধূলিকণা নগণ্য। |
২৬। শুদ্ধ উত্তৰটো বাছি উলিওৱা:
(ক) অ’জন গেছৰ স্তৰটো ক’ত অৱস্থিত?
(১) ট্ৰপ’স্ফিয়েৰ
(২) ষ্ট্ৰেট’স্ফিয়েৰ
(৩) মেছ’স্ফিয়েৰ
(৪) থাৰ্ম’স্ফিয়েৰ
উত্তৰ: (২) ষ্ট্ৰেট’স্ফিয়েৰ
(খ) বায়ুমণ্ডলত আয়তনৰ হিচাপে অক্সিজেন কিমান থাকে?
(১) ২০.৯৪%
(২) ২১.০৩%
(৩) ৩২.৪%
(৪) ৭৯.০২%
উত্তৰ: (২) ২১.০৩%
(গ) বায়ু প্ৰবাহৰ মূল কাৰণটো হ’ল—
(১) আয়তনৰ তাৰতম্যতা
(২) চাপৰ তাৰতম্যতা
(৩) মাধ্যাকর্ষণ শক্তি
(৪) অপকেন্দ্ৰিক বল
উত্তৰ: (২) চাপৰ তাৰতম্যতা
(ঘ) বতাহৰ গতিবেগ নিৰ্ণয় কৰা যন্ত্ৰটো হ’ল—
(১) টৰ্ণাডো
(২) এনিমিটাৰ
(৩) ডিউ ভেউ
(৪) হাইগ্ৰ’মিটাৰ
শুদ্ধ উত্তৰ: (২) এনিমিটাৰ
(ঙ) বতাহৰ গতিবেগৰ এককটো হ’ল—
(১) নট
(২) মিলিবাৰ
(৩) ডিগ্ৰী
(৪) শতাংশ
উত্তৰ: (১) নট
(চ) মৌচুমী বতাহ তলৰ কোন শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্গত?
(১) সাময়িক বতাহ
(২) প্ৰাথমিক বতাহ
(৩) স্থানীয় বতাহ
(৪) নিয়মিত বতাহ
শুদ্ধ উত্তৰ: (১) সাময়িক বতাহ
(ছ) প্রাচ্যব প্রশান্ত মহাসাগৰীয় উপকূল অঞ্চলৰ ঘূর্ণীবতাহৰ নামটো হ’ল–—
(১) চাইক্ল’ন
(২) হাৰিকেন
(৩) টৰ্ণেড’
(৪) টাইফুন
শুদ্ধ উত্তৰ: (৪) টাইফুন
🎓 About Assam Eduverse
This solution is prepare by Assam Eduverse – your reliable educational hub for academic content, study materials, and exam preparation for Assam Board and other state-level exams. Follow Assam Eduverse for accurate, exam-ready NCERT solutions, notes, MCQs, and free study materials.